انسان موجودی مرکب از روح و بدن و انسانیت انسان به روح وی است. حقیقت وجودی انسان مراتبی دارد و با انجام دادن افعال اختیاری در این مراتب صعود می‌کند و به کمال می‌رسد البته کمال‌طلبی و کمال‌پذیری انسان با روح جاویدان و قدرت تعقل پایانی ندارد. خداوند کامل مطلق است و فقط او واجد همه کمالات بی‌نهایت اســت. از این رو آنچه در نهایت باید مصــداق کمال و هدف نهایی انسان شود قرب اختیاری به خداوند متعال است که در پرتو بندگی الهی حاصل می‌شود.
رسیدن انسان به مقام قرب ربوبی و پرورش اســتعدادهای انسانی از رهگذر بندگی و اطاعت خداوند امکان‌پذیر است و برای رسیدن به این هدف باید الزامات آن مهیا شود بنابراین نیازمند نیل به اهداف واسـطی هســتیم تا از این طریق بسـترهای لازم فراهم شود. این اهداف به شرح زیر هستند:
هدایت و رشد
خداوند در آیه ۷ سوره حجرات می‌فرماید: پیروی از سنت پیامبر اکرم (ص) نشانه رشد و تعالی انسان است و کسی که این مسیر را طی کند به کمال رشد و تعالی دست می‌یابد.
تقوا
پیامبر اکرم (ص) تقوا را در راس امور می‌دانست. تقوا حالت مقدس و ملکه قدرتمند روحی است که ترک و پرهیز از گناه از ثمرات آن و خوف از خدا نیز از آثار دیگر آن است.
طهارت و حیات طیبه
پیامبر اکرم (ص) فرمودند: هنگامی که مومن از دنیا می‌رود امید او از همه جا قطع می‌شود مگر اینکه صدقات جاریه، علم و دانشی که مردم فراگیرند و فرزند صالح داشته باشد که برای او دعا کند. انســـان باید با بهره‌گیری از ظرفیت‌های خود همچنین ســـرمایه‌های خدادادی و رهنمودهای الهی و عمل صالح با سرعت از مرحله نباتی و حیوانی بگذرد و به حیات طیبه دست یابد. این شکل از حیات که بسـیار متعالی است و به دنبال خود علم و قدرت جدید برای انسان‌ها فراهم خواهد کرد زمینه شناخت صحیح و معرفت درست انسان را نسبت به حقایق عالم وجود فراهم خواهد ساخت و وی را از تمایلات نفسانی نجات می‌دهد.
اصول تربیتی
در تربیت مبتنی بر اخلاق دینی پیامبر اسلام (ص) هدف اسـاسـی و غایی، تربیت الهی اسـت. برای رسـیدن به این هدف، اسـتعدادهای عالی انسـان که در خلقت او قرار گرفته، باید رشـد کند و فعلیت یابد و اصول تربیتی در تحقق این مورد اهمیت بالایی دارند و شامل اصل اعتدال، اصل زهد، اصل خدامحوری، اصل عدالت و اصل تعقل است.
مفهوم و جایگاه روش‌ها
هر مکتب و نظام تربیتی ایده‌ها و خواسته‌های تربیتی دارد و برای دست‌یابی به آنها از اصول و تدابیری استفاده می‌کند. در تربیت نیازمند روش‌هایی هستیم که بتوانیم به وسیله آنها مسیر را بهتر طی کنیم و این روش‌ها تحقق بینش‌ها، خواسته‌ها، دستورالعمل‌ها، ارزش‌های آموزشی و تربیتی را فراهم خواهند کرد. بنابراین مفهوم روش، راه و مسیری است که میان اصل و هدف قرار دارد و عمل تربیتی را منظم کرده و به هدف می‌رساند. به همین دلیل باید در انتخاب و اتخاذ این روش‌ها دقت کرد و روش‌های مناسب را در نظر گرفت برخی از این روش‌ها شامل روش الگویی، روش توبه، روش مراقبه و محاسبه، روش تشویق و تنبیه و روش عبرت‌آموزی است.
الگویابی، یکی از روش‌های تربیتی مورد تایید پیشوایان دینی و مکاتب الهی است. پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: انسان‌ها را با رفتار و کردار خود به نیکی دعوت کنید.
توبه در لغت به معنای بازگشت از گناه است و توبه بنده، بازگشت او به سوی پروردگار با پشیمانی و بازگشت از سرپیچی خداوند است. این توبه باید حقیقی باشد، پیامبر اکرم (ص) به شخصی که به‌عنوان توبه جمله «استغفرالله» را به زبان جاری کرد، فرمودند: مادر بر عزایت بگرید، می‌دانی توبه چیست؟ توبه درجه علیین و بر ۶ معناست؛ پشیمانی بر آنچه گذشت، تصمیم جدی بر بازنگشتن به گناه، اداکردن حقوق مردم، ادای واجبات ضایع شده، آب کردن گوشتی که با گناه به بدن روییده تا جایی که اثر آن بر استخوان نماند و گوشت تازه در حال عبادت بین پوست و استخوان بروید، چشیدن رنج طاعت بر بدن، چنان که لذت معصـیت به آن چشـانده شـد. پس از عبور از این ۶ مرحله بگو «اسـتغفرالله».
مراقبه در لغت به معنی رســیدگی، نظارت، نگریســتن، حفظ کردن و زیر نظر قرار دادن اســت و مراقب به معنای ناظر و نگهبان اسـت. شـمردن گناهان و پی بردن به ناتوانی خویش در انجام عهد، انسان را به تلاش بیشتر در جهت اصلاح نفس می‌کشاند. این روش از اهمیت بالایی برخوردار است زیرا آدمی پیوسته در معرض اشتباه و گناه است بنابراین لازم است حریم حقیقت خویش را پاس دارد و به حساب خویش توجه کند تا در راه رسیدن به کمال لغزش نداشته باشد. غفلت و ظلمت از آفات بنیادی شکوفایی حقیقت آدمی است و روش مراقبه و محاسبه راهی برای جلوگیری از فرو رفتن در غفلت و بازگشت از ظلمت است و ثمره و نتیجه مراقبه و محاسبه نفس به صلاح آدمی است.
انسان برای پیمودن نردبان قرب باید بکوشد تا از هدایت الهی بهره‌مند شود که تربیت جز با میل، انگیزه و خواست فرد تحقق نمی‌یابد، پس وظیفه تربیت ایجاد انگیزه است، انگیزه‌ای که بتواند او را به مسیر الهی تشـویق کند. روش تشـویق و تنبیه به کار گرفتن آدابی برای تحقق این معنا در آدمی است.
هر انســانی بر اساس فطرت خود خواهان سلامت زندگی این جهان و ســعادت زندگی آن جهان است و روش عبرت در تربیت، از ابزارهای مناسب تامین این هدف است. این روش آدمی را از رخدادها عبور می‌دهد و به ارزیابی آنها می‌پردازد تا برای زندگی خویش رهنمودی تازه به دسـت آورد و از تکرار خطاها جلوگیری کند. این شـیوه به این صـورت اسـت که انسـان با دیدن حوادث به سـادگی از کنار آنها نمی‌گذرد، بلکه با تدبر در آنها می‌نگرد تا به آگاهی و بینش برسد. در این موقع است که می‌تواند از صفات ناپسند عبور کند و به صفات خوب و پسندیده برسد.
منبع
برگرفته از «بررسی مقایسه‌ای مقام اسوگی پیامبر اعظم (ص) با فضائل و ارزش‌های اخلاقی مدرن و استنتاج دلالت‌های آن در تربیت اسلامی»، ناصر موسوی فرد
نظر شما